Ыам ыйын саҥатыгар уруккута библиотекарь буолан мэлдьи туох эбит сонун, ураты этиилээх-санаалаах билигин биэнсийэҕэ олорор Николаева М.Д этии киллэрэн, култуура киинигэр тэрээһин буолбута. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыт буойун-саллааттар уонна тыылга Кыайыыны уhансыбыт бэтэрээннэр, кинилэр оҕолоро,сиэннэрэ сандалы тула мустан бэйэлэрин , дьоннорун туhунан ахтыы оҥороллорун киинэҕэ устуу. Тыыл үлэтин кыттыылаахтара Габышева М.И., Сергеев П.Г., Васильева М.К., уоттаах сэрии кыттыылаахтарын ыччаттара Иванова Т.С., Петрова З.С., Евсеева Р.П. истиҥ-иһирэх ахтыылары оҥордулар.
1941-45 сылларга Төрөөбүт Ийэ сирбитин өстөөхтөртөн көмүскүүр Аҕа дойду Улуу Сэриитин хаан тохтуулаах хонуутугар эҥин эгэлгэ тыллаах-өстөөх омук дьоно ыҥырыллан, сарын-сарыннарыттан өйөhөн-өйөнсөн сэриилэспиттэрэ. Тус-туспа омук дьоно сэрии ынырык, киhини самнары баттыыр ыарахан тугэннэригэр бэйэ-бэйэлэригэр харыстабыллаахтык, уйаҕастык сыhыаннаспыттара. Ити доҕордуу сыhыан сылааhынан илгийэр алыптаах долгуна дьону бииргэ сомоҕолоон кырыктаах өстөөҕү үлтүрүтэргэ күүстэригэр күүс эбэн, өлөр өлүү дэгиэ тыҥыраҕыттан элбэхтик быыhаан ылбыт буолуохтаах. Сэриилэhэр аармыйа дьонун икки ардыгар доҕордоhуу, сомоҕолоhуу 1945 сыллаахха Улуу Кыайыыны ситиhэри тургэтэппитэ буолуо диэн сабаҕалыыбын. Ол иһин да этэн эрдэхтэрэ: бу сэриигэ доҕордоhуу кыайбыта диэн. Итиннэ сыhыаннаах мин биир дойдулааҕым Евсеева Р.П. аҕата уоттаах сэрии кыттыылааҕа Евсеев Петр Андреевич туhунан ахтыытын сэргээтим уонна ону суруйуохпун баҕардым. Истиҥ чугас киhилэрэ — аҕалара хайдах сэриигэ сылдьыбытын кыра уола Василий Петрович өссө эбии чуолкайдаан эбэн-сабан биэрдэ. Аҕаларын аатыттан.
Мин балаҕан ыйыгар 1941 сыллаахха сэриигэ ыҥырыллыбытым.
Ленскэйгэ үлэлии сылдьан улахан убайым Анисим аармыйаҕа ыҥырыллыбытын истэн кинини кытта бииргэ барар санаалаах дойдубар кэлбитим. Биhигини кытта бииргэ төрөөбүт кыра бырааппыт Прокопий Алдаҥҥа сылдьан аармыйаҕа барбыта. Мин Анисимныын бииргэ төрөөбүт дойдубутуттан сэриигэ аттаммыппыт. Аппытыгар олорон төрөөбүт сирбититтэн арахсарбытыгар Бааса оҕонньор(кэлин кэргэним Мотуруона аҕата) тоҕо эбитэ буолла атым көнтөhүттэн тутан ыраахха дылы барсан: тоойуом, Бүөтүөр хайаан да төннөөр, диэн хаста да хатылаан үөгүлээбитэ. Ол Бааса оҕонньор куустээх үтүө санааны баҕаран эппит тыллара сэрии уотун былаhын тухары алгыс буолан араҥаччылыы сылдьан, кэлин тыыннаах эргиллэн кэлэрбэр көмөлөспүт буолуохтаахтар. Киһи киһиэхэ үтүөнү баҕаран эппит алгыhа чахчы итинник сүдү күүстээх буолар эбит. Сунтаарга мустан баран, 600 киhи сатыы Туруктаҕа сэттэ күн айаннаан тиийбиппит. Бары борохуокка олорон Осетровоҕа тиийэн сүөкэммиппит. Иркутскайга барыбытын хас да аҥы араартаабыттара. Онтон ый курдук кэмҥэ Чита куоракка биhигини байыаннай үөрэхтээх Бүлүү киhитэ Никита Докторов (Бычырдаан) байыаннай дьыалаҕа үөрэппитэ. Убайым Анисимныын Читаттан арахсыбыппыт, итиннэ кинини тыыннааҕар тиhэх көрүүм этэ. Бииргэ үөскээбит дойдум киhитэ Петров Василий Гаврильевичтыын атын омук дьонун кытары тимир суолунан тоҕус күн айаннаан Куйбышев куоракка тиийбиппит. Фашистскай Германия биhиги дойдубутугар туох да сэрэтиитэ суох өмүтүннэрэн саба туhэн сэрии саҕаланыытыгар киhи тылынан кыайан эппэт үлүгэр алдьархайын оҥорбута. Сэриигэ бэлэмэ суох олорбут Сэбиэскэй Сойуус ону утарылаhар сэбэ-сэбиргэлэ, байыаннай техниката быстар мөлтөх буолан хайа да өттүнэн элбэх сүтүктэммитэ. Дойду тэбэр сүрэҕэ Москва куораты өстөөх илиитигэр биэрбэт туhугар кыргыhыы бара турара. Мин туох-ханнык дойдуга, хайдах-туох буола турарын кыайан өйдөөбөккө сылдьыбытым. Арай самолетунан кумааҕы листовкалары ыспыттарыгар дьэ туохха тиийбиппин өйдөөбүтүм. Төрөөбүт ийэ дойдубут эстэр кутталлаах балаhыанньаҕа киирэн сэриигэ ыҥырыллан кэлбит дьону ыксалынан, тиэтэлинэн өстөөҕү утары уоттаах кыргыhыы инники күөнүгэр анньан иhэллэрэ. Биир эшелон киhини Москваҕа киллэрэн баттахпытын кырыйан, баанньыктатан баран эргэ таҥаһы-сабы, кыа-хаан буолбут эргэ сэби-сэбиргэли биэрбиттэрэ. Онтубутун сууйан-сотон ыраастаммыппыт. Онтон биһигини арҕаа фронт туhаайыытыгар ыыппыттара. Фроҥҥа тиийээппитин кытта Смоленскай туhаайыытыгар киллэрэр буоллулар.
Киһи-сүөһү өлүгэ, дэриэбинэлэр күл-көмөр буолан урусхалламмыттара хойуута бэрт буолан ону көрбүт-истибит тыынар тыыннаах уйулҕата хамсаан кутталыттан өйүттэн тахсыах курдук үлүгэрэ. Бульдозерынан киhи өлүгэ бөҕөнү, алдьаммыт-хаалбыт сэби-сэбиргэли астарбыт сирдэригэр хараҥа буолуор дылы сыттыбыт. Халлаан хараҥараатын кытта түүн тула өттүбүт снарядтар дэлби тэбэн эстэр уоттарыттан сып-сырдык уот кутаа буолла. Сарсыарда күн үөhэ ойуор дылы хаамтыбыт. Ол түүн сэриибит тыаhыгар чугаhаатыбыт. Баран иhэр сирбитинэн сарсыарда икки өттүттэн киhи өлүгэ бөҕө. Элбэх бинтиэпкэ сытарыттан ылан сэбилэннибит. Биир байыаннай киhи кэлэн атаакаҕа киирдибит. Чаас кэриҥэ хааман уот холорук ортотугар баар буола тустубут: сирдиин- халлаанныын уот уһууран олорор. Киhи кулгааҕа дөйөр тыаһа-ууһа буолла. «Уоту аhымаҥ» диэн бирикээhи истэн, мин икки нуучча уолун кытта дириҥ окуопаҕа сыттыбыт. Дьон өлөр саҥата элбээтэ. Өй мэйдээх тулуйбат үлүгэрэ. Биир дойдулааҕым Петров Василий «бу туох иэдээнигэр түбэстибит» диэн уолуйан үөгүлүү-үөгүлүү кэлэ сырытта. Сэрии уотун быыhыгар биирдэ көрдөхпүнэ биир саллаат өйүттэн тахсан мээнэ сүүрэрин тута сатыы сылдьар курдуктар этэ. Ол Василий эбит. Кэлин «өллө» диэн биллэрбиттэрэ. Ити уот кутаа ортотугар халлаан сырдыар дылы сыттыбыт. Халлаан сырдаабытын кэннэ төһө киhи ордубутун ааҕыы буолла. Өлүү-сүтүү элбэх буолан, аҕыйах киhи ордубут. Онтон сорохторбутун сынньата таһаардылар. Сэриигэ бастакы сүрэхтэниим этэ. Сынньана түhэн баран саҥа кэлбит чааска холбоhон эмиэ атаакаҕа киирбиппит. Өстөөхтөр уоттара күүhэ бэрт этэ, үрдүбүтүнэн буулдьа уhууран олороро. Старшай лейтенаны кытта түөрт буолан эргииргэ түбэhэн түөрт күнү быhа сыппыппыт. Балаhыанньа тыйыс, кытаанах этэ: старшай лейтенаммыт, бэриниэхпит кэриэтин тиhэх буулдьабытынан бэйэбитин ытыныахпыт, диэбитэ. Бэhис күммүтүгэр биһиги дьоммут кэлэн быыhаммыппыт. Аhылык оҕото биэрдилэр. Мииннэрин хочулуокпар кутта-кутта ис да ис буоллум, арай биирдэ өйдөөбүтүм кыайан төҥкөйбөппүн: хочулуогум тэhэ ытыллан хаалан мииним таҥаспар тохтон торточчу тоҥон хаалбыт. Икки хонукка сынньана таҕыстыбыт. Үhүс киирээһиммитигэр арыгы киллэрэн биэртэлээтилэр. Хас кыргыhыыга киирдэхпит аайы аҕыйах ахсааннаах киhи тыыннаах ордоро, солбук эрэ кэллэҕинэ тыыннаах хаалбыттары сынньата таһаараллара. Биирдэ солбук кэлбэтэ, арай биирдэ өйдөммүтүм госпитальга сытар эбиппин. Олох бааhырбатах эрээри өйбүн сүтэриэхпэр дылы туох да аhара өлө сылайбыт этим. Нуучча дьахталлара сууйан-сотон аhара харайаллара. Түөрт нэдиэлэ курдук күүскэ аhатан баран кыргыhыы хонуутугар төттөрү астылар. Күhүн сэриигэ киирэрбэр ПТР-га(противотанковое ружье) стрелок буолбутум. Ол сэппит таанка тиhилигин тоҕо ытарга аналлааҕа. Мин ытыалыыбын, батыhа сылдьар иккис нүөмэрдээх киhим ботуруон таhааччынан сылдьар. Иккис нүөмэрдэрим төттөрү-таары сүүрэр буолан буулдьаҕа табыллан сотору-сотору өлөллөр этэ. Сылдьыбытым былаhын тухары кимэн киирэн биир бөһүөлэги нэhиилэ ыллыбыт. Бөһүөлэккэ аhылык дэлэй эбит: сибиинньэ сыата тэллэччи быhыллан баран тэлгэнэ сытарын куттанан сиэппэттэр этэ. Киирбиппит балтараа чаас буолбата, кыhыл хаймыылаах ыстааннаах эдэркээн киһи, хамандьыыр быһыылаах, «Куотуҥ!» диэн үөгүлээтэ. Ньиэмэстэр бу ыган кэлбиттэр эбит: эмискэччитэ бэрдиттэн бары туран үрүө-тараа куотуу буолла. Кэннибитигэр улахан үрэх уста сытарын диэки түhүннүбүт. Куотар дьон көнө сүүрэн киирэн болуот баарыгар симиллэн туоруох курдук буоллулар. Мин иккис нүөмэрдээөим нуучча, уһун уҥуохтаах, кыанар киhини кытта үрдүк баҕайы сиртэн аллара ыстанан кумахха түстүбүт. Киhим туора сүүрээт, курун ыга тардынан баран миигин ыытаайаҕын диэн, онтон тутуhуннарда уонна үрэҕи туораан бардыбыт. Остоохтор сырсан кэлэн үөhэттэн өҥөйөн туран били болуокка симиллибит дьону үлтү ытыалаан кэбистилэр:ол дьон эрэйдээхтэр өлөр ынырык хаhыылара кулгаахпар иҥэн хаалбыт. Үрэҕи туораан истэхпитинэөестөөх күүстээх уотуттан уу үрдэ оргуйан олорор. Киhи бөҕө өлөн тимирэ-тимирэ күөрэйэр. Арай биирдэ өйдөөбүтүм үрэҕи туораан уҥуор тахсыбыт эбиппит. Кыайан харбаабат киhини үлүгэрдээх уот кутаа ортотугар бэйэтин да өлөрүн кэрэйбэккэ туран олохпун быыhаабыт нуучча киhитин аатын, хантан сылдьарын кыайан ыйыппакка хаалбыппын. Мин көрөрбөр кыргыһыы хонуутугар нуучча дьоно бииргэ сэриилэhэр киhилэрин баттаабат-атаҕастаабат уонна хаhан да бырахпат этилэр. Сэриигэ сылдьан снаряд эстиититтэн санныбар, атахпар, сыҥаахпар бааhырбытым. Кэлиҥҥинэн сүрэхпинэн мөлтөөн госпитальга эмтэнэн баран, иккис группалаах инбэлиит буолан 1943 сыллаахха олунньуга дойдубар эргиллэн кэлбитим. Бииргэ төрөөбүттэрим: убайым Анисим, быраатым Прокопий төрөөбүт дойдуларын өстөөхтөртөн көмүскүүр Аҕа дойду Улуу сэриитин толоонугар сырдык тыыннарын толук уурбуттара. Аан дойдубутун атыйахтаах уу курдук дьалкыйбыт ити үлүгэрдээх сэрииттэн хайдах тыыннаах ордон кэлбиппин бэйэм да сөҕөбүн, арааhа оҕолорум барахсаттар ыйаахтара тардан кэллэҕим буолуо.
Сэрииттэн кэлэн баран Коротова Матрена Васильевналыын холбоhон биэс оҕону төрөппүттэр: Елизавета, Юрий, Евгений, Раиса, Василий. Ити хаартыскаҕа көстөр саҥа ыал буолбут эдэр дьон таптал истиҥ-иhирэх иэйиитигэр куустаран олороллорун курдук олохторо эмиэ истиҥ сылаас сыhыан сыдьаайдаах ааспыта. Оҕолоро бары дьоhуннаах ыал буолан элбэх сиэн, оннооҕор хос сиэн көрдөрөн дьоллообуттара. Петр Андреевич сынтарыйбат сындааhыннаах,туллубат тулуурдаах, илиитигэр кыахтаах буолан үксүн тутуу күүстээх улэтигэр сылдьыбыта. Бөhүөлэк дьиэтин үксүн кини тутуhан ыал буолбут дьон көмүс ньээкэ уйаларын оҥорсон дьон олоҕун уйгута тупсарыгар кырата суох кылаатын киллэрсибитэ. Тулаайах киһи Петр Андреевич кэргэнэ Матрена Васильевналыын сүрэхтэринэн сөбүлэhэн иллээх-эйэлээх, эдэрдэргэ холобур буолар дьолоох олоҕу олорон аастахтара. Дьиэ кэргэнигэр табыллан, онтон сиэттэрэн уһун үйэлэммит Петр Андреевич сүрэҕин муннугар аанньал буолбут нууччатын киhитин хорсун быhыытын ураты сылаастык-истицник өйдөөн илдьэ сылдьыбыта. Билигин кини ыччаттара аҕалара ииппит-уерэппит үөэҕин эттэригэр-хааннарыгар иҥэрэн, бэйэлэрэ бастакынан киһи ыарахан кэмигэр доҕордуу илиилэрин-көмөлөрүн уунар дьон буолан турдахтара. Ол курдук Аллыҥаҕа олорор оҕолоро Евгений Петрович, Раиса Петровна, Василий Петрович дьиэ кэргэттэрэ биһиги уустук кэммитигэр кырата суох көмөнү оҥорбуттара – айбыт аҕаларын сурэҕэр нуучча киhитинэн саҕыллыбыт доҕордуу үтүө быhыы өлбөт-сүппэт үйэлэнэн, утум быстыбакка удьуор салҕанан бара турарын туоhулуон туоhулуур. Үтүөттэн үтүө үөскүүр диэн ити буоллаҕа, кэм-кэрдии аастаҕын ахсын көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, өссө эгэлгэ өҥүнэн оонньоон байан-сайдан истэҕэ. Туругурдун өлүүнү, куһаҕаны-мөкүнү кыайар доҕордоhуу уонна сомоҕолоhуу.
Бүтэhигэр дьиэ кэргэҥҥэ, түмсүүгэ, кэллэктиипкэ, тэрилтэҕэ, нэhилиэккэ үөрүүлээх-сырдык да, хомолтолоох-курус да түгэннэргэ тиэрэ хайыспакка бэйэ-бэйэҕэ харыстабыллаах, доҕордуу-атастыы сыһыан, сомоҕолоhуу баар буоллаҕына тустаахтар олохторо, нэhилиэк олоҕо хайдах да ыарахан буолтун иhин сайдар-силигилиир эрэ кыахтаах.
Елена Антонова-Күн Сиккиэрэ